Từ xa xưa, xã Việt Tiến đã nổi tiếng bởi nghề đan nón. Những chiếc nón lá được làm bởi những người dân địa phương luôn được người dùng yêu mến vì sản phẩm nón lá đẹp, bền, tỉ mẩn từng đường kim mũi chỉ. Để có được thương hiệu nón lá Ba Giang nổi tiếng gần xa là nhờ những bàn tay khéo léo của những bà, những mẹ, những chị trong làng truyền tay nhau kinh nghiệm, tạo nên những chiếc nón đẹp, bền với thời gian. Trong đó, cụ Nguyễn Thị Lưu là người nổi tiếng nhất vùng, vì làm nón đẹp, đắt khách.

Hôm chúng tôi tìm tới nhà thì cụ Lưu đang ngồi miệt mài chuốt tre đan nón. Cụ chia sẻ, không ai còn nhớ nghề nón lá du nhập vào làng từ khi nào, họ chỉ nhớ đây là nghề truyền thống của địa phương lưu truyền cả trăm năm. Với lợi thế nguồn nguyên liệu dễ tìm, nên nghề nón thu hút hầu hết người dân trong làng tham gia.

Bén duyên với nghề nón lá từ lúc 5 tuổi, nay đã 94 tuổi cụ bà Nguyễn Thị Lưu vẫn miệt mài theo nghề.

Cũng theo cụ Lưu, lúc còn nhỏ, cụ đã thấy các mẹ, các chị tay kim, tay lá thoăn thoắt ngồi đan nón. Đây cũng là nghề phụ lúc nông nhàn, nhưng mang lại nguồn thu nhập chính cho người dân. Đến khi tuổi già thì đây là công việc khá tốt, phù hợp với những người cao tuổi.

“Tôi được mẹ dạy làm nón từ lúc 5 tuổi, lúc đầu làm chưa đẹp nhưng sau dần rồi cũng thành quen. Ngày đó nhà nào cũng nghèo, để có tiền mua sách vở, khi đi chăn trâu, tôi cùng các bạn trong làng vẫn thường mang theo đồ nghề để tranh thủ làm nón kiếm thêm thu nhập”, cụ Lưu nhớ lại.

Về các công đoạn làm nón, cụ Lưu chia sẻ, để làm được những chiếc nón lá đẹp, bền là cả một nghệ thuật đòi hỏi người làm cần có sự tỉ mỉ, công phu. Lá tơi dùng để làm nón được phơi khô, sau đó sẽ hơ trên nồi than nóng, kéo đi kéo lại, rồi dùng khăn ướt vuốt cho phẳng. Công việc này khá cầu kì và cũng là khâu quan trọng, quyết định đến độ bền và tính thẩm mĩ của chiếc nón.

Đôi bàn tay đã 90 năm tuổi nghề nhưng vẫn thoăn thoắt chuốt tre đan nón

Công đoạn làm vành nón cũng cần phải rất tỉ mỉ và khéo léo. Vành nón làm bằng cật tre, nứa vót nhỏ và đều khi nối bắt buộc phải tròn và không chắp, không gợn. Mỗi chiếc nón thường có khoảng từ 15 đến 20 vành với kích thước lớn nhỏ khác nhau. Sau khi chuẩn bị xong các vật liệu sẽ cho các vành nón vào chiếc khung hình tháp để định hình. Tiếp đến là công đoạn xếp, xâu lá tơi, lá cọ vào vành nón, rồi dùng sợi cước nhỏ để khâu cố định lại.

Nghề làm nón không nặng nhọc, nhưng đòi hỏi phải kiên trì, chịu khó, tỉ mỉ, chính vì thế, lao động của nghề nón cũng đa dạng về độ tuổi, tuy nhiên người lớn tuổi là phù hợp nhất bởi sự tỉ mỉ, chỉn chu, kiên trì và không mất nhiều sức lực.

“Thời gian bắt đầu Hè như thời điểm này là lúc cao điểm để làm nón, vì nhu cầu sử dụng cao vào mùa nắng nên chúng tôi cũng cấp tốc làm kịp để bán cho thương lái. Mỗi ngày nếu nhanh thì một người làm được 2 cái, người làm chậm thì làm 1 cái, tranh thủ lúc nông nhàn kiếm thêm thu nhập. Mỗi chiếc nón làm ra được thương lái thu mua trung bình khoảng 40.000 - 60.000 đồng/chiếc” - cụ Lưu cho biết.

Trước đây, vào mùa Hè, các cháu học sinh rảnh rỗi thì học bà, học mẹ để làm nón, vừa có thu nhập cho năm học tới, vừa giữ gìn nghề truyền thống cho địa phương. Nhưng mấy năm lại đây các cháu Hè cũng bận học, có nhiều việc làm thêm dịp Hè kiếm được nhiều tiền hơn nên nghề làm nón còn rất ít các cháu đi theo nghề, đó là điều mà cụ Lưu trăn trở, làm sao để nghề làm nón được duy trì và bảo tồn mãi, tạo thêm thu nhập cũng như tạo nên nét đẹp cho quê hương. “Dù sức khỏe đã dần yếu đi, nhưng tôi vẫn không bỏ được nghề. Một phần để kiếm thêm thu nhập, một phần vì nhớ nghề, muốn giữ gìn nghề đã nuôi sống người dân bao đời nay. Để lưu giữ nghề khâu nón truyền thống của quê hương, tôi luôn sẵn lòng dạy cho lớp trẻ có nhu cầu học nghề để có thể duy trì nghề truyền thống. Điều này cũng góp phần lưu giữ nét đẹp văn hoá của quê hương” - cụ Lưu tâm sự.

: Những chiếc nón lá bà Lưu làm luôn được đánh giá cao từ chất lượng đến thẩm mỹ

Tuy nghề làm nón không còn thịnh vượng như trước, nhưng ngày ngày các bà, các mẹ... nơi đây vẫn tỉ mỉ, trau chuốt với quyết tâm "giữ lửa" cho nghề truyền thống của địa phương. Để nghề làm nón không bị mai một theo thời gian, các bậc cao niên trong làng không quên dạy con cháu tiếp tục với nghề lúc nhàn rỗi dù không còn xem đó là nghề chính để mưu sinh.

Trải qua bao thăng trầm, mặc dù nghề làm nón lá không còn hưng thịnh như xưa nhưng cụ Lưu cũng như nhiều người dân nơi đây vẫn âm thầm lưu giữ hồn quê hương qua những sản phẩm chiếc nón lá. Để tiếp tục giữ gìn và phát huy nghề nón lá, chính quyền địa phương cần mở rộng quảng bá sản phẩm, kết hợp với các điểm du lịch, đẩy mạnh tiêu thụ nón, để nghề làm nón Ba Giang không bị mai một.

Ông Nguyễn Văn Hướng, Chủ tịch UBND xã Việt Tiến cho biết, làng nghề nón lá ở địa bàn đã có từ hơn 100 năm trước và được UBND tỉnh Hà Tĩnh công nhận là làng nghề truyền thống. Hiện, xã có hơn 54 hộ dân, với khoảng 130 lao động duy trì nghề này, trong đó có nhiều cụ cao niên như cụ Lưu, cụ Niên, cụ Cúc, ở thôn Thống Nhất hiện vẫn làm nghề, cho thu nhập tốt dù tuổi của các cụ đã cao.

“Để giữ gìn nghề truyền thống, xã đã thành lập mô hình Câu lạc bộ Làng nghề làm nón và xúc tiến xây dựng tổ hợp tác sản xuất nón lá. Ngoài ra, chúng tôi cũng phối hợp với ngành giáo dục để đưa nghề làm nón lá vào chương trình cho các em trải nghiệm và học hỏi để lưu giữ nét đẹp của làng nghề truyền thống”, ông Hướng cho biết thêm.