Theo Tiến sĩ Nurlan Aliyev, giảng viên tại Đại học Kinh tế và Khoa học ở Warsaw, khi các lệnh trừng phạt của phương Tây khiến Nga bị tách khỏi nhiều đối tác thương mại cũ ở châu Âu, Moskva đã chuyển hướng sang nơi khác để tiếp tục xuất khẩu kể từ tháng 2/2022.

Việc hoàn thành Hành lang Giao thông Quốc tế Bắc - Nam (INSTC) hiện là mục tiêu chiến lược của Nga. Tiến sĩ Aliyev cho rằng, khả năng vượt qua các quốc gia có liên kết với phương Tây không chỉ quan trọng đối với nền kinh tế Nga mà còn giúp tăng cường sự hiện diện của Moskva ở Trung Á và Nam Kavkaz. Tuy nhiên, điều này khiến Nga phải cạnh tranh với lợi ích thương mại của Ấn Độ và Trung Quốc.

Thay vì một tuyến đường duy nhất, INSTC bao gồm ba tuyến đường bộ và đường biển từ Nga đến các cảng trên Vịnh Ba Tư, nơi hàng hóa có thể được vận chuyển tới Ấn Độ. Trước đây, hàng hóa được vận chuyển khắp châu Âu từ các cảng Biển Baltic của Nga và qua Kênh đào Suez - một hành trình dài hơn nhiều với nguy cơ tắc nghẽn và sự chậm trễ. Mặc dù mỗi tuyến đường của INSTC đều mang lại lợi thế trong việc giảm thời gian giao hàng và tránh các lệnh trừng phạt của phương Tây, nhưng những thách thức về địa lí, cơ sở hạ tầng và chính trị đang cản trở dự án này.

Tuyến phía Tây của INSTC bao gồm một loạt mạng lưới đường sắt và đường bộ, chạy dọc bờ Tây của Biển Caspian qua Azerbaijan và Iran. Hiện nay, đây là tuyến đường phát triển nhất trong 3 tuyến đường cả về cơ sở hạ tầng và ngoại giao. Nga và Azerbaijan đã kí thỏa thuận xây dựng các trạm kiểm soát phối hợp để bảo đảm dòng chảy thương mại tự do nhất có thể. Nhưng xung đột thường xuyên nổi lên ở khu vực, như cuộc khủng hoảng gần đây ở Nagorny-Karabakh đã cho thấy.

Nga vẫn có thể tìm cách hạn chế gián đoạn do những căng thẳng này bằng cách tránh xây dựng tuyến đường đi qua Azerbaijan. Mối quan hệ tan băng giữa Moskva và Tbilisi trong những tháng gần đây có nghĩa là Nga có thể khôi phục các tuyến đường sắt đến Armenia qua Gruzia. Nếu thành công, Nga sẽ có kết nối đường sắt với cả hai thành viên của Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO) là Armenia và Iran.

Bên cạnh đó, tuyến đường xuyên Caspi rất quan trọng trong mối quan hệ Nga-Iran, vì nó giúp Moskva “thoát khỏi sự giám sát” của phương Tây. Theo báo chí đưa tin, hai nước chủ yếu sử dụng tuyến đường này để vận chuyển thiết bị quân sự. Tuy nhiên, các cảng của Nga ở Biển Caspi không thể ứng phó với lưu lượng hàng hóa tăng vọt do thiếu bến cảng, nhà ga, cần cẩu và cơ sở hạ tầng khác ở thành phố Astrakhan và tình trạng tắc nghẽn ở Kênh Volga-Don.

Trong khi đó, tình trạng phát triển kém ở Uzbekistan, Turkmenistan và Iran là một trở ngại khác. Các huyết mạch thương mại quan trọng như “Con đường tơ lụa” lịch sử đã đi qua Iran trong nhiều thế kỉ, cho phép các đế chế nằm dọc tuyến đường này tích lũy được khối tài sản khổng lồ. Nhưng ngày nay, các cảng phía Bắc của Iran thiếu cơ sở hạ tầng hiện đại và rất ít tuyến đường sắt được điện khí hóa…

Tóm lại về lí thuyết, INSTC sẽ cho phép Nga vượt qua các trở ngại thương mại do các lệnh trừng phạt của phương Tây - nhưng vẫn bị chi phối phần nào của Mỹ và EU. Đầu tư của phương Tây vào các cảng và đường sắt Trung Á sẽ là chìa khóa để phát triển cơ sở hạ tầng của tuyến đường do Nga khởi xướng. Phương Tây cũng có thể gây áp lực với các nước liên quan bằng các biện pháp trừng phạt thứ cấp nếu họ nhập khẩu hàng hóa của Nga.

Tiến sĩ Aliyev nhấn mạnh, việc củng cố INSTC cũng sẽ là một phép thử lớn với ngoại giao của Nga. Moskva cần thuyết phục không chỉ các quốc gia tham gia mà cả các cường quốc khu vực như Trung Quốc và Ấn Độ hành động vì lợi ích của họ, thay vì cạnh tranh để độc quyền cơ sở hạ tầng có giá trị…