Lúc bấy giờ, nhiều gia đình ở trong làng phải ở nhà tranh vách đất, hay vách thưng bằng phên tre, mái nhà lợp bằng lá tranh săn (cỏ tranh) để phân biệt với tranh rạ (thân cây lúa). Lúc sinh thời, ông tôi cho hay, ở các trảng tranh khu vực Đồng Xanh - Đồng Nghệ (xã Hòa Khương, huyện Hòa Vang, TP Đà Nẵng bây giờ) cứ vào mùa Xuân, lá tranh xanh mơn mởn là cả cánh đồng bạt ngàn có màu xanh. Sang mùa Hạ, dưới ánh nắng gay gắt, lá tranh già ngả qua thành màu vàng, cả cánh đồng trở nên màu vàng “như nghệ”. Tuy có hai tên khác nhau nhưng cũng cùng một con đất nên có nhiều người đặt câu ca để nói về địa danh này: “Xanh ngát Đồng Xanh, vàng khè Đồng Nghệ”.

Ông tôi cho hay, trước những năm chưa xây đập nước, tuy là cánh đồng tranh mông mênh, nhưng những rẫy tranh đều có chủ sở hữu. Mùa Hè nắng to, người có nhu cầu mua tranh về lợp nhà lên đây thương lượng với chủ rẫy để mua. Thông thường, giá cả cũng phải chăng, phù hợp. Sau một tuần vật lộn với nắng gió, rát ngứa, tranh phơi đã khô đều có màu vàng óng ánh và thơm mùi cỏ khô. Công đoạn đi cắt tranh mang về rất vất vả nên người xưa cho rằng: “Sướng như ăn giỗ, khổ như đi tranh”, bởi đi tranh còn cực hơn đi củi. Mà “đi tranh” không phải là ít, có khi muốn lợp một căn nhà tranh phải cần mấy chục gánh tranh từ trên núi gánh về đồng bằng đâu phải là “chuyện dễ”.

Để làm một ngôi nhà tranh vách đất, nguyên liệu chính cho các cột, kèo, đòn tay, rui mè, hom tranh... đều dùng bằng cây tre. Thời thơ ấu, thi thoảng theo ông tôi ra xem tát mương ngâm tre, vớt tre và bắt cá rất thú vị. Theo đó, khoảng tháng Giêng trời nắng ấm, ông tôi rủ thêm mấy người lục đục tát mương cho cạn để mang tre tươi xuống mương ngâm. Tùy theo nhu cầu, tre có thể ngâm từ 6 tháng đến 1 năm để chống mối, mọt nên tuổi thọ bền hơn. Cho nên tuổi thơ tôi đã nhiều lần ngửi mùi thum thủm của tre ngâm mà mãi đến bây giờ mái tóc tôi đã lên màu sương khói mà chẳng thể nào quên cái mùi “hương quê” ấy. Song, đối với một số người, mùi đó rất khó ngửi, nhưng với tôi do đã quen nên trở thành “mùi nhớ” của tuổi thơ.

Để lợp được mái nhà bằng tranh săn, ông tôi và một vài người bạn lần lượt đánh (bện) từng tấm tranh. Trước khi đi cắt tranh khoảng hơn 6 tháng, ông tôi đã chặt tre, chẻ hom ngâm trong bùn khá lâu cho “hom chín” nhằm chống mối mọt, tăng độ bền cho mái nhà tranh. Ngày ấy ở quê, đa phần ai cũng biết đánh tranh do lớp người đi trước truyền lại. Tùy theo nhu cầu của chủ nhà, tranh được đánh 2 hom, 3 hom hay 4 hom. Tranh săn loại tốt mà đánh 4 hom rất dày nên có thể lợp mái nhà khoảng 15 năm mới thay lại tranh mới. Thông thường, nhà lợp bằng tranh cứ khoảng 10 năm phải thay mái tranh một lần

Ông tôi cũng là thợ mộc, thợ tre và cũng là một “chuyên gia” đánh tranh có tiếng, cho hay, đánh tranh không chỉ rành kĩ thuật mà còn phải có con mắt mĩ thuật nữa. Mỗi khi “đánh” tranh phải dùng bàn tay trái giữ tranh (đã mở dây buộc) và dùng hai ngón cái và trỏ của bàn tay mặt nắm nhúm gốc tranh để lấy tranh mà đánh. Kĩ thuật là sao cho các nắm tranh đều đặn “mười cái như một”.

Nếu khi đánh tranh mà các vắt tranh cái lớn, cái nhỏ sau khi đánh tranh xong, tấm tranh khi lợp lên mái nhà sẽ dễ bị thấm nước mưa và đứng trong nhà nhìn lên mái sẽ không được đẹp. Ngày trước, rất hiếm có thợ đánh tranh lợp nhà chuyên nghiệp, cho nên ai có “bàn tay vàng” đánh tranh đều, bền và đẹp sẽ được chủ nhà khoản đãi hậu hĩnh. Dân gian có câu “đàn ông lợp nhà, đàn bà đi chợ”, nghĩa là đàn ông khi lợp nhà sẽ được ăn uống no say, đầy đủ; đàn bà đi chợ thì làm chi cũng “xà xẻo” ít nhiều tiền chợ để ăn vặt...

Tôi còn nhớ như in, cứ mỗi lần ông tôi và mấy người trong xóm ngồi đánh tranh trước sân, vừa trò chuyện. Sau khi đánh xong từng tấm tranh, họ dùng bó hom tranh làm “cái lược” chải tấm tranh từ gốc đến ngọn cho “mượt mà”. Cuối cùng là lấy hai bàn tay nắm lấy hai bên tấm tranh thổ gốc tranh xuống mặt đất nhiều lần cho đầu tranh được bằng phẳng, đều và mang xếp vào đống cất. Lũ trẻ chúng tôi tranh thủ lấy những lá tranh ngắn đã bỏ đi để “đánh” thành nhưng tấm tranh “bé tí” lợp trên “mái nhà nhỏ” mà chúng tôi vừa mới dựng ở góc vườn, trong trò chơi “lợp quán”, để “bán hàng”, thật thích không tả nổi.

Lúc đó, nhà tôi được ông tôi thiết kế 3 gian 2 chái. Gian giữa đặt bàn thờ để thờ tự ông bà, trước bàn thờ có đặt bộ bàn ghế tiếp khách, 2 gian còn lại làm buồng và nơi để ngủ; còn nhà bếp và nơi ăn cơm được bố trí ở nhà dưới hay chái dưới. Còn chái trên và chái sau để nông ngư cụ, cối xay lúa, cối giã gạo,... Cột của ngôi nhà tranh có thể làm bằng tre già hay gỗ tốt như ròng của cây muồng, cây mít, cây trai... Toàn bộ “giàn tre” như cột kèo, đòn tay, đòn đông, rui, mè, con sẻ đều bằng tre ngâm “chín” để chống mối mọt. Đầu cột, kèo có đục lỗ để đóng “con sẻ” qua, nơi tiếp giáp đòn tay, đòn đông, kèo,... dùng dây mây vót mỏng để buộc lại với nhau rất bền và chắc.

Bây giờ ở làng tôi, nhà xây, nhà tầng mọc lên như nấm, mái nhà tranh chỉ còn trong kí ức của người cao tuổi, các nghệ nhân đánh tranh đã về bên kia thế giới, trong đó có ông của tôi. Cánh đồng tranh ngày xưa, nay đã ở dưới lòng hồ của công trình thủy lợi lớn có tên hồ Đồng Xanh - Đồng Nghệ.

Ngày nay, khi về làng, cứ thấy ai đang đánh tranh săn ven đường đang tỏa mùi “hương tranh” thoang thoảng, lòng tôi lại bồi hồi nhớ ông tôi, lại thương những mái tranh nghèo ngày ấy, nhớ mỗi đêm mưa, nghe những giọt mưa rơi nhè nhẹ trên mái tranh nghèo mà nghe lòng buồn man mát và nhớ lời hát ru của mẹ: “Chiều chiều con quạ lợp nhà/Con cu chẻ lạt, con gà đưa tranh...”, sao mà thương cảm, não nùng, da diết...